Zastrzeżenie: w tym krótkim wstępie celowo używam określenia "architektura renesansowa w Polsce", a nie "polska architektura renesansowa", ponieważ na terenie Polski powstała odmiana stylu renesansowego o wybitnie oryginalnych cechach właściwych tylko dla architektury polskiej, ale architektura ta powstawała obok architektury należącej do innych kultur (ani lepszych, ani gorszych, ale innych). Do polskiej kultury należą w takim samym stopniu kamienice w Kazimierzu Dolnym, krakowskie Sukiennice i gdański Arsenał, ale gdański Arsenał jest takim samym przykładem architektury niderlandzkiej w Polsce, jak przykładem architektury polskiej w Niderlandach byłyby ozdobione attyką sukiennice zbudowane w Amsterdamie (dlaczego takich sukiennic w Amsterdamie nie zbudowano - to inna sprawa). Podobnie wawelska kolekcja kilkuset arrasów należy do skarbnicy polskiej kultury, ale nie należy do historii polskiej sztuki. Renesansowa kultura polska wchłonęła wiele impulsów z innych kultur, dając w wyniku coś, o czym nawet marzyć nie mogą teoretycy współczesnego mitu "multi-kulti". Była bowiem naturalnym połączeniem elementów różnych kultur, a nie bolszewicką mono(pseudo)kulturą.

Styl renesansowy dotarł do Polski kilkoma drogami. To, jakie odmiany stylu powstały w różnych rejonach Polski, zależało od dwóch czynników: tego kto był inwestorem nowych budowli, oraz tego, kto był ich wykonawcą i jaką tradycję ze sobą przynosił. Na podstawie tych kryteriów można wyznaczyć następujące "szlaki":

- "szlak toskański" - budowle realizowane przez architektów italskich w wyniku inicjatywy polskiego dworu królewskiego,
- "szlak niderlandzki" - prowadzący z Niderlandów do Gdańska
- "szlak komaskowski" - prowadzący przez Czechy i Niemcy na Śląsk i do Wielkopolski.

Szlakiem toskańskim dotarł do Polski renesans w postaci "czystej", czyli florenckiej. Polska była krajem, w którym styl renesansowy pojawił się najwcześniej (oczywiście poza Italią), w najczystszej formie i gdzie stał się - dzięki mecenatowi królewskiemu - stylem "głównego nurtu".
Szlakami niderlandzkim dotarła do Polski późniejsza, manierystyczna odmiana stylu renesansowego powstała w Niderlandach.
Szlakiem komaskowskim docierał do Polski manieryzm italski, po drodze zmodyfikowany wpływami niemieckimi. Renesans niemiecki nie stworzył jednak odrębnego stylu architektonicznego, ulegając przede wszystkim wzorcom niderlandzkim, tak więc na terenie Polski jego wpływy mają wiele cech manieryzmu niderlandzkiego "z drugiej ręki", co przejawia się mniejszą skłonnością do dekoracyjności, większą zaś do powściągliwości w rozwiązaniach typowych dla architektury niderlandzkiej.

Wynikiem fuzji manieryzmu italskiego i niderlandzkiego była specyficzna odmiana polskiego manieryzmu, wyróżniającego się w architekturze europejskiej stosowaniem attyki. Stała się ona symbolem architektury polskiej tak, jak holenderski szczyt stał się znakiem rozpoznawczym manieryzmu niderlandzkiego.

Poniżej krótkie przedstawienie tła, na jakim rozwijała się architektura renesansowa i manierystyczna w Polsce.

W sferze duchowej renesans był wynikiem średniowiecznego rozwoju filozofii i nauki, szczególnie astronomii.
W sferze materialnej renesans był wynikiem przemian społeczno-gospodarczych, które doprowadziły do wzrostu ekonomicznej siły nowych grup społecznych. Grupy te (w Italii patrycjat, we Francji dwór królewski, w Polsce wyższa szlachta) mogły pozwolić sobie na mecenat artystyczny, a sztukę traktowały jako symbol statusu.
W XV wieku w Italii renesans rozwinął się jako odrodzenie tamtejszej tradycji przedgotyckiej, co było demonstracją sprzeciwu wobec francuskiej dominacji wyrażającej się papieską "niewolą awiniońską". Po powrocie do Rzymu i odzyskaniu przez papieża prymatu w świecie chrześcijańskim Rzym stał się głównym ośrodkiem Italii i całego świata kultury łacińskiej, a papieski dwór i szybko bogacąca się hierarchia kościelna głównymi inwestorami i mecenasami artystów. Watykan był reprezentantem uniwersalistycznej (we współczesnych kategoriach można powiedzieć - kosmopolitycznej) ideologii stanowiącej wspólny mianownik konkurujących ze sobą państw europejskich, rządzonych przez zwalczające się dynastie. Artystycznym wyrazem paneuropejskich ambicji papiestwa stała się tradycja antycznego Rzymu - i to nie republikańskiego, po którym pozostało niewiele śladów, ale Rzymu cesarskiego, ponieważ taki był zasięg i charakter kulturowych i politycznych ambicji papiestwa. Z tego względu od ok. 1470 r. sztuka renesansowa, wcześniej mająca regionalny charakter, zaczęła włączać do arsenału środków artystycznych elementy architektury antycznej. Rolę prekursora odegrał tu Leon Battista Alberti, należący w czasie pisania traktatu O sztuce budowania do papieskiego dworu. Elementy antyku zdominowały styl architektury renesansowej w pierwszej ćwierci XVI wieku, szczególnie za pontyfikatu papieża Juliusza II, ale dominacja ta trwała krótko, ponieważ zakończyła ją katastrofa Sacco di Roma w 1527 r.

Około 1500 r. styl renesansowy zaczął przenikać poza granice Italii i na ogół uważa się, że najszybciej przyjął się we Francji, do której pierwszych italskich rzemieślników sprowadził Ludwik XII po wyprawie neapolitańskiej, a potem stopniowo obejmował tereny od Italii odleglejsze. Rzecz jest bardziej skomplikowana, ponieważ o tempie rozprzestrzeniania się nowych trendów w ówczesnej Europie nie decydowały względy geograficzne, ale związki dynastyczne, religijne preferencje dominujących grup społecznych i obowiązujące, kulturowe snobizmy.
Np. za czasów Karola Habsburga (1500-1558) Habsburgowie panowali w Hiszpanii, Neapolu, na Sycylii, w Austrii, Niderlandach i w Cesarstwie Niemieckim, a przez arcyksięcia Ferdynanda również w Czechach i na Węgrzech, tworząc blok państw otaczających Francję Walezjuszy. Same Niderlandy do 1447 r. znajdowały się pod panowaniem Burgundii (czyli Walezjuszy), w latach 1447-1556 podlegały Austrii, w latach 1556-1581 należały do Hiszpanii, w 1581 r. uległy rozbiciu na protestancką Republikę Zjednoczonych Prowincji (dzisiejsza Holandia) i katolickie Niderlandy Południowe (dzisiejsza Belgia), które od 1713 r. znowu dostały się pod władzę Austrii. O tym, jaki styl zdobywa pozycje dominująca decydują bogaci inwestorzy zatrudniając artystów reprezentujących trendy zgodne z ich wyobrażeniem o nowoczesności.

W XVI wieku Polska, mimo iż uwikłana w politykę międzynarodową, stosunki z papiestwem i spory dynastyczne (m.in. za sprawą Bony Sforza), była państwem mogącym dokonywać względnie niezależnych wyborów. W sensie kulturowym była najbardziej na wschód wysuniętym państwem katolickim i czerpanie wzorów z przeżywającego rozkwit Rzymu było zjawiskiem oczywistym. Dzięki potencjałowi gospodarczemu (XVI wiek to okres "koniunktury zbożowej") mogła również pozwolić sobie na importowanie artystycznych nowinek wprost z Italii, bez pośredników. Kiedy w 1499 r. spłonął Wawel (podobno w wyniku eksperymentów alchemicznych), do jego odbudowy sprowadzono dobrych fachowców z Florencji. Prace rozpoczęto jeszcze za panowania Aleksandra Jagiellończyka (1504) i kontynuowano przez całe panowanie Zygmunta Starego. Dopływowi artystów z Italii sprzyjała obecność w Polsce Bony Sforza (chociaż to nie od niej rozpoczął się polski renesans). W 1533 r. gotowa była zbudowana przez Bartolomeo Berecciego Kaplica Zygmuntowska, w tym samym czasie kończono renesansowy dziedziniec zamku z florenckimi krużgankami.
Rozbudowane w tym czasie francuskie zamki były w gruncie rzeczy budowlami średniowiecznymi, uzupełnionymi elementami renesansowego zdobnictwa (Amboise, Blois). Projektowanie nowej budowli na regularnym planie - zamku w Chambord - rozpoczęto w 1519 r., ale budowa na wielka skale rozpoczęła się dopiero w latach 20-tych, a ukończono ją po śmierci Franciszka I (1547).

Porównanie datowań wskazuje na to, że, poza obszarem Italii, pierwsze budowle o cechach jednoznacznie renesansowych i o niespotykanej w innych regionach czystości stylu, powstały w Polsce i były wynikiem inicjatywy polskich monarchów i ludzi bezpośrednio związanych z królewskim dworem. Dzięki temu Wawel i Kaplica Zygmuntowska stały się wzorem dla mających wystarczające ambicje i środki naśladowców - nie tylko w Polsce.
Pierwsze polskie budowle renesansowe realizowali architekci italscy w okresie, gdy renesans w samej Italii przeżywał dojrzałą fazę rzymską, ale ponieważ Franciszek Florentczyk, Bartolomeo Berecci, Giovanni Cini (i zapewne wielu innych, których nie znamy) pochodzili z Toskanii, polski renesans zyskał cechy renesansu florenckiego.

cdn...

WŁADCY:

Kazimierz Jagiellończyk 1447-1492, Jan Olbracht 1492-1501, Aleksander Jagiellończyk 1501-1506, Zygmunt I Stary 1507-1548
Zygmunt II August 1548-1572, Henryk Walezy 1573-1574, Stefan Batory 1576-1586
Zygmunt III Waza 1587-1632, Władysław IV Waza 1632-1648

ARCHITEKCI:

1500-1550
Eberhard Rosemberger, architekt krakowski, prawdopodobnie pochodzenia niemieckiego
Francesco Fiorentino (+1516) w Polsce od 1501 r. Zmarł w 1516 r. Odbudowa Wawelu po pożarze wraz z Eberhardem Rosembergerem (1507-1516).
Bartolomeo Berrecci (1480-1537) z Florencji. W Polsce od 1516 r. Budowniczy Wawelu po Fiorentino (1516-1524). Współpracował z Benedyktem z Sandomierza. Główne dzieło Kaplica Zygmuntowska (1516-1533).
Benedykt z Sandomierza, w latach 1524-1529 kierował odbudową Wawelu. Dziedziniec w Niepołomicach, Wieża zamkowa w Piotrkowie Trybunalskim.
Giovanni Cini (1490-1565) Pochodził z Sieny. W Polsce od 1519 r. Katedra w Płocku, współpraca przy willi Decjusza.
Bernardino Zanobi de Giannotis (1500-1541) w Polsce od 1520 r.
Jan Maria Padovano (1493-1574) rzeźbiarz, pochodził z Padwy, w Polsce od 1532 r.
Mateo Gucci (1500-1550) Stara Synagoga w Krakowie

1550-1600
Piotr Barbon (Pietro di Barbone +1588) architekt italski, działał we Lwowie od ok. 1560 r. Czarna Kamienica
Paweł Rzymianin (Paolo Dominici Romanus +1618) architekt italski, działał we Lwowie od 1585 r. Kamienica Królewska, Kaplica Kampianów
Giovanni Battista di Quadro (+1590). Ratusz w Poznaniu, Od 1550 projekt ratusza poznańskiego, w Latach 1568-72 przy budowie Zamku Królewskiego w Warszawie
Santi Gucci (1530-1600) Florentyńczyk, w Polsce od 1558 (Niepołomice), Zamek w Baranowie, Kaplica św. Anny w Pińczowie.
Hans Kramer (+1577) Pracował w Dreźnie, Od 1565 architekt miejski w Gdańsku, projektował Zielona Bramę zbudowaną przez Regniera z Amsterdamu, zbudował kamienice przy Długim Targu w Gdańsku
Bernardo Morando (1540-1600), w Polsce od 1569 r. Od 1578 projekt Zamościa
Anton van Obberghen (1543-1611) architekt flamandzki, pochodził z Mechelen, pracował w Antwerpii, Od 1586 w Gdańsku, zbudował Katownię w Gdańsku, przypisuje mu się ratusz w Toruniu (1602-05), Wielka Zbrojownię (1600-09), Staromiejski ratusz w Gdańsku (1595).

1600-
Giovanni Trevano zmarł ok. 1644 r. W Polsce od 1595 r. Od 1613 r. architekt Zygmunta III Wazy.
Matteo Castelli 1560-1632 pochodził z Lugano, w Polsce od 1613, Od 1614 architekt Zygmunta III Wazy.
Tomasz Poncino (1590-1659) architekt barokowy, W Polsce od 1620 r. Od 1650 architekt królewski.

W 1565 r. wzorniki porządkowe Hansa Vredemana de Vries (1527-1604)

Willem van den Blocke (1550-1628) rzeźbiarz, epitafia
Abraham van den Blocke (1572-1628) Zbrojownia, Złora Brama (1612-14), Złota Kamienica, Fontanna Neptuna, fasada Dworu Artusa (1616-17)
Adriaen de Vries (1556–1626) pracował w latach 1589-1626 (z przerwą) w Pradze, gdzie zmarł. Habsburgowie byli skoligaceni z Wazami.

Kiedy w latach 50-tych XX wieku w Związku Radzieckim podjęto plan budowy w Warszawie Pałacu Kultury i Nauki, poszukiwano architektonicznego symbolu, którym symbol nowego systemu nawiązywałby do polskiej tradycji. Projektant budowli, Lew Rudniew, po zwiedzeniu kilku polskich historycznych miast za architektoniczny symbol polskości uznał renesansową attykę. Attyki zdobiące alkierze pałacu nawiązują do attyki z krakowskich Sukiennic, chociaż maszkarony Gucciego zastąpiono neutralnymi, obeliskowymi sterczynami. Taka jest siła symbolu w kulturze.

Wawel
Zamek Dolny w Wilnie, 1520 Berecci, de Gianotis, Benedykt, 1544 Cini, Padovano, obecne forma 1624
Brzeg, Zamek Piastowski, 1556–1558, Francesco de Pario of Bissone
Sukiennice, 1559, attyka Santi Gucci, Loggie Padovano
Brama Zamku Piastowskiego, 1554–1560
Dom Schumanna, 1560
Zielona Brama, 1564–1568
Pabianice, Dwór, 1565–1571, Wawrzyniec Lorek
Chełmno, Ratusz, 1567–1572
Dom Konopnicy, 1575
Poznań, Dom Ridta, 1576, Giovanni Battista di Quadro
Kamienica Królewska we Lwowie, 1580
Warszawa, Ratusz, 1580, Antoneo de Ralia
Elbląg, Dwór Artusa, 1578–1581, Hans Schneker of Lindau
Szczecin, Zamek Książąt Pomorskich, 1573−1582, Wilhelm Zachariasz Italus
Wrocław, Dom pod Gryfami, 1587–1589, Friedrich Gross
Kamienica Czarna we Lwowie, Piotr Barbon (Pietro Barbone), 1588-89
Jarosław, Dom Orsettich?, 1570–1593, 1646
Kamienica Bandinellich we Lwowie, 1589-93
Książ Wielki, Pałac Mirów (Myszkowskich?), 1585–1595, Santi Gucci
Pińczów, Kaplica św. Anny, 1600, Santi Gucci
Arsenał, 1602–1605, Anthonis van Obbergen, Jan Strakowski, Abraham van den Blocke
Baranów Sandomierski, Zamek Leszczyńskich, 1591–1606, w. Santi Gucci
Oleśnica, Zamek Książęcy, 1585–1608, Bernard Niuron
Żórawina, Kościół św. Trójcy, 1600–1608
Kalwaria Zebrzydowska, Kaplica Ecce Homo, 1605–1609, Paul Baudarth
Włocławek, Katedra - Kaplica Błgosławionej Dziewicy Marii, 1604–1611
Kościół św. Jana Chrziciela i Bartłomieja, 1586–1613, Jakub Balin
Kościół św. Trójcy, Kaplica Myszkowskich, 1603–1614, Santi Gucci
Sucha Beskidzka, Zamek Komorowskich, 1608–1614, Paul Baudarth
Złota Brama. 1612–1614
Kamienica Przybyłów, 1615
Złota kamienica, 1609–1618
Zamek Królewski, 1598–1619, Giovanni Battista Trevano / Vincenzo Scamozzi
Dom Plałatów?, 1618–1619, Maciej Litwinkowicz / Jan Zatorczyk
Synagoga, 1610–1620
Ratusz, 1591–1622, Bernardo Morando
Staszów, Kościół św. Bartłomieja, Kaplica Tęczyńskich, 1618–1625, w. Santi Gucci
Warszawa, Kościół Jezuitów, 1609–1626, Jan Frankiewicz
Kamienica pod Murzynkiem, 1622–1628
Kraków, Willa Decjusza, 1630, Maciej Trapola
Przemyśl, Kościół Karmelitów, 1624–1630, Galleazzo Appiani
Krasiczyn, Pałac Krasickich, 1580–1631, Galleazzo Appiani
Kazimierz Dolny, Kamienica Celejowska, before 1635, w. Santi Gucci
Katedra, 1587–1637, Bernardo Morando, pol
Gołąb, Kościół św. Katarzyny i Floriana, 1628–1638, w. Santi Gucci
Domek Loretański, 1634–1642
Ujazd, Zamek Krzyżtopór, 1621–1644, Wawrzyniec Senes
Kielce, Pałac Biskupów Krakowskich, 1637–1644, Tommaso Poncino
Lublin, Kościół Karmelitów, 1635–1644
Lesko, Synagoga, 1626–1654
Zamość, Kamienice Armeńskie, 1635-1675