PREHISTORIA CYWILIZACJE STAROŻYTNOŚĆ ŚREDNIOWIECZE NOWOŻYTNOŚĆ XIX WIEK - PREMODERNIZM MODERNIZM POSTMODERNIZM

HISTORIA SZTUKI to najważniejsza część witryny WORLDMUSEUM - wszystkie pozostałe części są tylko rozwinięciem jej głównych wątków. Pozwala ona objąć jednym spojrzeniem całe, liczące około 30 tysięcy lat dzieje sztuki europejskiej (i sztuki kultur z Europą związanych). Dzieje te nie składają się jednak z kolejnych etapów jednego procesu rozwojowego. Są one raczej sumą odrębnych procesów, w których zupełnie inni ludzie, wierzący w zupełnie innych bogów (albo nie wierzący w nic), tworzyli zupełnie różne struktury społeczne i zupełnie odmienną sztukę. Jedyną cechą wspólną tych procesów była niewytłumaczalna, wyłącznie ludzka potrzeba tworzenia dzieł sztuki - cokolwiek słowo to miałoby znaczyć.

W tej witrynie uwzględniona jest periodyzacja historii sztuki przyjęta w popularnych opracowaniach, ale - dzięki perspektywie czasowej, w której XX wiek jest już częścią dość odległej przeszłości - trochę inaczej rozmieszczone są akcenty w historii sztuki nowoczesnej, rozpoczynającej swoje dzieje w połowie XIX wieku. Cała historia sztuki podzielona jest na dziesięć działów.


PREHISTORIA 30.000 - 3.500 BC
obejmuje okres od powstania pierwszych paleolitycznych dzieł sztuki, do powstania pierwszych wielkich cywilizacji Egiptu, Mezopotamii i kręgu Morza Egejskiego. W klasyfikacji materiałowej jest to epoka kamienia i miedzi, w kategoriach struktur społecznych - epoka wspólnot pierwotnych.
W tym dziale przedstawione są również w skrócie pradzieje ludzkości, ponieważ łatwiej jest zrozumieć sztukę, jeśli się wie, skąd wzięli się jej twórcy.

PIERWSZE CYWILIZACJE 3.500 - 1.200 BC
obejmuje historię sztuki pierwszych zaawansowanych cywilizacji, jakie powstały w Egipcie, w dolnej Mezopotamii, na wypach i wybrzeżach Morza Egejskiego, oraz na pograniczu górnej Mezopotamii i Anatolii. Jest to epoka brązu i formowania się społeczeństwa niewolniczych. Jej kres na europejskim kontynencie stanowi początek tzw. wieków ciemnych i symboliczna data zburzenia Troi ok. 1200 BC.

STAROŻYTNOŚĆ 1200 - 800 BC - 300 AD
obejmuje tzw. wieki ciemne, czyli okres cywilizacyjnego i kulturowego regresu, oraz historię sztuki starożytnej Grecji (okresu archaicznego, klasycznego i hellenistycznego), sztuki Etrusków, sztuki starożytnego Rzymu i sztuki Persów.
Kresem starożytności jest powstanie ostatnich liczących się dzieł cesarskiego Rzymu i pierwszych świątyń chrześcijańskich Armenii, Palestyny, Syrii i Rzymu.

ŚREDNIOWIECZE 300 - 1400
obejmuje historię sztuki wczesnochrześcijańskiej, sztuki bizantyjskiej, sztuki przedromańskiej, oraz dwa wielkie style średniowiecza - romanizmu i gotyku. Wprawdzie pierwsze dzieła sztuka o tematyce chrześcijańskiej powstały w katakumbach, ale za istotny początek sztuki średniowiecza przyjęto powstanie chrześcijańskich bazylik fundowanych przez Konstantyna Wielkiego w Jezrozolimie i w Rzymie, a za jej symboliczny koniec ukończenie florenckiej katedry Santa Maria del Fiore.

NOWOŻYTNOŚĆ 1400 - 1815
obejmuje sztukę kilku wielkich stylów - renesansu, manieryzmu, baroku, rokoka i klasycyzmu - których i wspólną cechą było stosowanie formalnych środków zapożyczonych bezpośrednio lub pośrednio z klasycznej sztuki greckiej i rzymskiej. Ramy stylistyczne wyznacza "od dołu" powstanie pierwszych dzieł renesansowych (np. Rajskie Wrota Ghibertiego z baptysterium we Florencji) i "od góry" schyłek klasycyzmu i zdobycie dominującej roli przez neogotyk w połowie XIX wieku.

XIX WIEK - ROMANTYZM 1815 - 1850
obejmuje nurty romantyzmu, nazarenizmu i naturalizmu. Oświecenie (francuskie) pozbawiło ludzkość religijnej inspiracji i - skompromitowane barbarzyństwem Rewolucji Francuskiej - wtrąciło sztukę w otchłań romantycznej samotności. Próbą wyjścia z mentalnego impasu były poszukiwania "nowej duchowości" w odrodzeniu tradycyjnej religijności, różnych formach mistycyzmu, w zaangażowaniu w walki narodowo-wyzwoleńcze, albo w trzeźwej obserwacji rzeczywistości.

XIX WIEK - PREMODERNIZM 1850 - 1900
to okres prenatalny sztuki nowoczesnej. Ekspansja ateizmu i rozpoczęty przez niemieckich idealistów (Fichte) proces subiektywistycznej "autokreacji" pozostawił artystę sam na sam z rzeczywistością. Realistyczny impresjonizm po raz pierwszy pokazał świat widziany oczami artysty, ale ukazał również jego duchową pustkę. Trzej wielcy postimpresjoniści - Cezanne, van Gogh i Gauguin - stworzyli podstawy trzech nurtów sztuki nowoczesnej - realizmu, ekspresjonizmu i symbolizmu. Mimo wszystkich różnic łączyłą ich wiara w transcendentalny wymiar sztuki.

MODERNIZM 1900 - 1950
obejmuje dzieje sztuki nowoczesnej od pierwszego wystąpienia fowistów do spektakularnego sukcesu ekspresjonizmu abstrakcjonistycznego w wydaniu Jacksona Pollocka i kierunki tak różne, jak matematycznie precyzyjny kubizm, mistyczny suprematyzm, neoplastycyzm i liryczny abstrakcjonizm, czy różne odmiany ekspresjonizmu figuratywnego.
Najbrzemienniejszym w skutki był jednak anarchistyczny dadaizm, który jako jedyny nurt modernizmu całkowicie zakwestionował wyjątkowy, "sakralny" status dzieła sztuki i pojęcie artystycznego warsztatu.

POSTMODERNIZM 1950 - 2000
jest działem bardzo obszernym i obejmuje kierunki stanowiące reakcję na modernizm - nawet tak przeciwstawne, jak ludyczny pop-art, czy art-renewal, a więc nurt całkowicie negujący istotę modernizmu i nawiązujący do tradycji akademickiej. Symbolem postmodernizmu jest konceptualizm, który w ogóle zakwestionował sens tworzenia materialnego obiektu jako dzieła sztuki wieńczącego proces twórczy.
Nurty powstające na przełomie XX i XXI wieku, jakkolwiek klasyfikowane przez bieżącą krytykę, nie mają żadnych cech wskazujących na przełamanie postmodernistycznej postawy i początek nowej epoki.

 

PRÓBA KLASYFIKACJI SZTUK

w opracowaniu...

Wzorując się na rozbudowanej systematyce naukowej, obejmującej wiele stopni hierarchii od domeny (regio) do rodzaju (genus) i gatunku (species), sztukę można podzielić na dziedziny, rodzaje i gatunki.

 

Dziedziny Rodzaje Gatunki
SZTUKI PLASTYCZNE
bildende Kunst
visual arts
MALARSTWO malarstwo historyczne, portret pejzaż...
GRAFIKA rysunek, frafika warsztatowa...
RZEŹBA  
ARCHITEKTURA  
FOTOGRAFIA  
TKANINA  
SZTUKA UŻYTKOWA plakat, typografia, design, ubiór...
RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE złotnictwo, kowalstwo, ceramika...
SZTUKI PRZEDSTAWIAJĄCE
darstellende Kunst
performing arts 
TEATR  
TANIEC  
FILM  
LITERATURA  EPIKA  
LIRYKA  
DRAMAT  
ESEISTYKA  
MUZYKA INSTRUMENTALNA  
WOKALNA  
OPERA LITERATURA + MUZYKA + TEATR + PLASTYKA

 

Ta klasyfikacja wymaga uzupełniającego wyjaśnienia, dotyczącego rozróżnienia między sztuka użytkową i rzemiosłem artystycznym, pojęcia sztuk pięknych, oraz stosowanego w niniejszej witrynie pojęcia sztuka wysoka.

Różnica między rzemiosłem artystycznym (kunsthandwerk), a sztuką stosowaną (kunstgewerbe) polega na tym, że artysta-rzemieślnik tworzy dzieła unikalne albo małoseryjne wg własnego projektu, natomiast w sztuce stosowanej wytwarza się w większych seriach (metodami rzemieślniczymi, maszynowymi lub przemysłowymi) przedmioty użytkowe o wysokich walorach estetycznych wg projektów przygotowanych przez projektantów nie będących wykonawcami.

Pojęcie sztuki piękne pojawiło się w klasyfikacji oświeceniowej i obejmowało początkowo malarstwo, rzeźbę, architekturę, poezję i muzykę. Z czasem pojawiła się tendencja, aby w ten sposób określać tylko sztuki plastyczne (bildende Kunst, Visual arts), ale wiele zależy tu od tradycji miejscowych. Warszawska Akademia Sztuk Pięknych kształci artystów w tych właśnie gatunkach i w języku angielskim nazywa się Academy of Fine Arts, ale już w języku niemieckim nosi nazwę Akademie der Bildenden Künste, czyli sztuk plastycznych. W ostatnich dekadach wiele polskich uczeni artystycznych awansowało do rangi akademii (sztuk pięknych), będąc wcześniej wyższymi szkołami sztuk plastycznych. Jednocześnie w programach uczelni pojawiały się (i często stawały się ich wyróżnikami) gatunki zaliczane dawnej raczej do rzemiosła niż do sztuki. Np. uczelnia wrocławska chlubiła się wydziałem ceramiki i szkła artystycznego, a szkoła łódzka wydziałem projektowania ubioru. Do programów nauczania sztuki przenikają również coraz częściej gatunki sztuki współczesnej nie mające odpowiednika w tradycyjnej klasyfikacji – nurty wywodzące się ze sztuki konceptualnej, performance, używające nowych mediów elektronicznych itp. Zjawisko to towarzyszy ogólnej tendencji do poszerzania rozumienia pojęcia sztuki na obszary, które do tej pory były przejawami różnego rodzaju subkultur albo po prostu współczesnego folkloru.
Według wszelkiego prawdopodobieństwa proces ten będzie przybierał na sile, ponieważ sprzyja on ogólnym przemianom zachodzącym w kulturze, które jednak nie są generowane w centrum tej kultury, ale na jej agresywnych obrzeżach. Te obrzeża, to miejsce styku kultury ze zdominowanym przez działania marketingowe rynkiem. Sztuka zawsze była narzędziem edukacji – w najgorszym wydaniu służyła indoktrynacji, w najlepszym – utrwalała w zbiorowej świadomości system symboli odwołujących się do kulturowych archetypów i zbudowanych na nich systemach wartości. Różnie można oceniać bilans sztuki kolejnych wielkich epok, ale do początków XX wieku wszystkie one miały jedną cechę wspólną – nigdy ich celem nie było poniżenie człowieka, ale jego wywyższenie, a bezdyskusyjnym hołdem składanym przez artystę (Bogu, zleceniodawcy, widzowi) był warsztat. Nawet jeśli widz nie był w stanie zrozumieć ani odrobiny z przesłania dzieła sztuki, wspaniały, osiągany za cenę żmudnych ćwiczeń warsztat był świadectwem szacunku artysty dla odbiorcy (i dla samego siebie).
Cóż jednak wymuszało na artyście dyscyplinę konieczną do opanowania warsztatu (niezależnie od jego osobistego poglądu na kondycję artysty, przez całe wieki dorabiającego się statusu dworskiego kamerdynera) – wymagania odbiorcy. W naturalny sposób zleceniodawca zamawiający obraz na chwałę Pana chciał otrzymać dzieło doskonałe, podobnie (a może jeszcze bardziej) dzieło takie chciał otrzymać król zamawiający dzieło na chwałę własną. Dzieło spełniło zadanie i budowało chwałę, jeśli olśniło publiczność. Jeśli artysta sprostał wymaganiom, otrzymywał nagrody i zaszczyty, jeśli nie - tracił posadę (a czasami głowę). Artyści najwybitniejsi stawali się niezbędni – byli towarem poszukiwanym, a przez to coraz droższym.
Czy z tego wynika, że przez całe wieki powstawały tylko dzieła wybitne, podziwiane przez nas w najbogatszych muzeach? Nie sądzę. Dzieła wybitne należały raczej do rzadkości, chociażby dlatego, że kosztowały fortunę, a wybitnych artystów było równie mało, co dzisiaj. Można być niemal pewnym, że każda epoka miała swoją sztukę jarmarczną i swoje disco-polo i nie ma w tym nic nagannego. Zresztą, gusta się zmieniają. Gdybyśmy dziś zobaczyli ustawione na ateńskiej agorze świątynie i posągi wypacykowane w jaskrawych kolorach od stóp do głów i od krepidomy do akroteru, zakrylibyśmy ze wstydem oczy…
Na zdominowanym przez marketing rynku sztuka dostosowuje się do jego praw.
Cdn…