Italia stanowiła w XV-wiecznej Europie polityczny wyjątek. Rozwijało się tam kilka równorzędnych, niewielkich ośrodków o dużym znaczeniu ekonomicznym, ale pozbawionych ambicji politycznych na skalę międzynarodową, podczas gdy większość państw europejskich była już dość dobrze zorganizowanymi królestwami rządzonymi przez jednocześnie skoligacone i konkurujące ze sobą dynastie. Między tymi państwami toczyła sie walka o dominację na kontynencie europejskim, a w związku z postępującymi odkryciami geograficznymi i otwarciem morskich dróg handlowych - dominację w skali ówczesnego świata. W Italii jedynym ośrodkiem o ambicjach międzynarodowych było papiestwo odzyskujące dominującą pozycję w świecie chrześcijańskim.
Renesans w Italii był odrodzeniem regionalnej sztuki przedgotyckiej, sponsorowanym przez szybko bogacący się patrycjat. W Rzymie, a raczej w szeroko rozumianym kręgu dworu papieskiego przybrał on formy odpowiadające paneuropejskiej roli kościoła katolickiego, nawiązując do paneuropejskiej tradycji cesarstwa rzymskiego. Renesans rzymski był sponsorowany przez papieża i szybko bogacąca sie warstwę kardynałów - książąt Kościoła. Nie zmienia to faktu, że również w Rzymie renesans był w istocie odrodzeniem sztuki regionalnej.

Przy wszystkich wymienionych wcześniej zastrzeżeniach, należąca do renesansu italskiego tradycja antyczna miała na terenie Rzymu jakieś kulturowe uzasadnienie. W pozostałych krajach Europy zachodniej i północnej takiego uzasadnienia nie było. Każdy z nich miał własną tradycję architektoniczną, powodującą, że styl renesansowy rozprzestrzeniał się w Europie dwiema drogami. Jedną było wznoszenie budowli będących mniej lub bardziej dosłownymi kopiami italskich wzorów. Drugą - bardzo powierzchowne aplikowanie renesansowej dekoracji do rozwijających się niezależnie, regionalnych form architektonicznych. Trzeba pamiętać o tym, że styl renesansowy pojawił się poza Italią dość późno - nawet w Hiszpanii czy we Francji jest to druga ćwierć XVI wieku, gdy rzymski renesans już się kończył, ustępując miejsca manieryzmowi. Właściwy rozwój renesansowej sztuki zachodnio- i północnoeuropejskiej nastąpił w okresie, gdy opublikowana była już pierwsza ilustrowana wersja traktatu Witruwiusza (1521 - z ilustracjami dorysowanymi przez artystów renesansowych), a w obieg w wąskim kręgu specjalistów wchodziły kolejno publikowane traktaty Sebastiano Serlio (1537) i Andrea Palladio (1570).

Droga pierwsza zaowocowała powstaniem budowli, które bywały czasami bardziej "renesansowe" niż najbardziej renesansowe budowle italskie. Były one dziełem albo artystów italskich wyjeżdżających zagranicę na zaproszenie obcych dworów, albo artystów miejscowych, którzy odbyli głębsze studia nad architektura antyczną w Italii. Druga droga prowadziła do stopniowej modyfikacji architektury regionalnej. Jej skuteczność zależała od tego, jak silna była ta miejscowa tradycja i na ile aplikacja nowej mody była wynikiem świadomych wyborów dokonywanych przez inwestorów i projektantów, na ile zaś wynikiem naturalnej osmozy powodującej przenikanie do coraz bardziej odległych regionów coraz bardziej zniekształconych elementów stylu.

Styl renesansowy rozumiany jako stosowanie prostych schematów kompozycyjnych i antycznej dekoracji porządkowej zapanował w Italii w całej architekturze - sakralnej i świeckiej. W innych krajach zasięg oddziaływania stylu był różny. Niemal wszędzie zaznaczył sie on w architekturze rezydencjonalnej, ponieważ istotę architektury renesansowej stanowi w gruncie rzeczy nie antyczna dekoracja, ale nowy typ nieufortyfikowanej rezydencji dominującej klasy społecznej. Ten typ budowli różnie był nazywany - palazzo, manor house, chateau. We Francji, gdzie bardzo silne były tradycje rodzimego gotyku, architektura sakralna oparła sie wpływowi renesansu. Z kolei w Anglii, po zerwaniu z papiestwem i powstaniu kościoła anglikańskiego, oraz po brzemiennej w skutki akcji konfiskaty dóbr klasztornych przejmowanie wpływów rzymskich w architekturze sakralnej było bardzo utrudnione, jeśli nie wykluczone.

Przedstawione przykłady najsłynniejszych renesansowych budowli z różnych regionów Europy skłaniają do następującego wniosku.
Niewątpliwie w historii architektury europejskiej istnieje rozdział, który można zatytułować "renesans". Niewątpliwie jedną z cech architektury renesansowej powstającej poza Italią jest zapożyczanie wzorców przestrzennych i elementów dekoracyjnych italskiej architektury renesansowej. Jednak nie znajduje uzasadnienia doszukiwanie się w tej architekturze związków z tradycją i kulturą antyczną. Europejska architektura renesansowa, z wyjątkiem przypadków dosłownego kopiowania italskich budowli lub projektów czerpanych z italskich wzorników projektowych, stanowi zjawisko całkowicie samodzielne.
Rozpoznawanie przynależności budowli do stylu ogólnie określanego jako "renesansowy" opierać się więc musi nie tylko na identyfikacji elementów importowanych z tradycji italskiej, ale również takich, które nie maja z nią nic wspólnego, ale są cechą architektury nowożytnych kultur regionalnych.

Styl renesansowy przenikał do Hiszpanii w pierwszych latach XVI wieku, a jego rozwój miał trzy fazy.

- gotycki platerescque, następujący po gotyku izabelińskim 1500-1530 - budowle mają strukturę hiszpańskiego gotyku, a w zdobnictwie pojawiają się pierwsze elementy nie tyle renesansowe, co niegotyckie - przede wszystkim dekoracja groteskowa.

- renesansowy plateresque 1530-1560 - w gotyckich budowlach pojawiają się cytaty z italskiej architektury renesansowej, przede wszystkim schemat tabularium i prostokątne okna. Wszystkie przestrzenie dające się zagospodarować wypełniane są groteską i fantazyjną ornamentyką miejscowego pochodzenia (mudejar)

Faza III - herrerianizm - dojrzała odmiana hiszpańskiego renesansu zapoczątkowana przez Juana Bautistę de Toledo, a kontynuowana przez Juana Herrerę, który kończył większość projektów de Toledo. Jest to odejście od zdobnictwa plateresque do stylu skrajnie oszczędnego, rezygnującego nawet z obramowania otworów. Jego szczytowym i symbolicznym osiągnięciem jest Escorial.

Plateresque:
Diego de Riaño (-1534) Casa consistorial, Sewilla, 1527-1534
Juan de Alava (1480-1537) Podróżował do Italii w latach 1502 i 1503. W 1517 r., zaprojektował katedrę w Plasencia i rozpoczął budowę fasady kończonej przez Diego de Siloe w latach 1538-1548. W 1515 przygotował wraz z Enrique Egasem projekt kaplicy królewskiej w katedrze w Sewilli. W latach 1520-1535 pracował w Salamance.
Alonso de Covarrubias (1488–1570)
Diego de Siloé (1495-1563) urodzony w Burgos, wizyta w Neapolu w 1517 r.
Rodrigo Gil de Hontañón (1500-1577) uniwersytet w Alcalá de Henares. Fasada (1543-1583)

GOTYCKI PLATERESQUE

Colegio de San Gregorio, Valladolid, 1488-1496, gotyk izabeliński (w Portugalii manueliński); Uniwersytet w Salamance

HISZPAŃSKI MANIERYZM

Rodrigo Arias de Maldonado, Casa de las Conchas, 1493-1517

Casa de los Picos, Segovia (?)

RENESANSOWY PLATERESQUE

Diego de Riaño, Catedral Bueva de Plasencia, 1520-1535; Diego de Siloé, katedra Granada, od 1528 część fasady

Juan de Álava, Hostal de San Marcos Leon, fasada 1515 (plat)

Palacio de los Zuniga y Avellaneda

Diego de Riaño, Casa consistorial, Sewilla, 1527-1534

HERRERIANIZM

ojrzała faza renesansu hiszpańskiego kojarzona jest z nazwiskiem Juana de Herrery, ale jest to nazwa symboliczna, obejmująca działalność poprzedników Herrery, którzy zdobyli osobiste doświadczenie podczas pobytu i pracy w Italii i odeszli od typowo hiszpańskiego plateresque.

Pedro Machuca (1490-1550), podobno był uczniem Michała Anioła i Pontormo, W 1520 r. powrócił do Hiszpanii i malował Królewska Kaplice w Granadzie. Był projektantem Pałacu Karol Y (rozpoczęty w 1528 r.)

Juan Bautista de Toledo (1510-1567)
Juan Bautista de Toledo urodził się ok. 1510 r. w Toledo lub Madrycie i jest postacią dość tajemniczą, ponieważ w różnych miejscach używał różnych wersji swojego nazwiska. Studiował w Rzymie i w latach 1534-1541 prawdopodobnie pracował z Michałem Aniołem przy kompletacji fasady Palazzo Farnese, a potem z Antonio da Sangallo przy budowie bazyliki św. Piotra na Watykanie. W 1546 r. został zatrudniony przy budowie bazyliki przez papieża Pawła III. Od 1548 r. pracował w Neapolu, a w 1559 r., powrócił do Madrytu aby objąć stanowiska nadzorcy budów Króla Filipa II. Filip II był jednocześnie królem Neapolu, Hiszpanii, Portugalii, a jako mąż Marii I współkrólem Anglii, co wyjaśnia wiele wpływów w sztuce. Od 1561 r. Juan Bautista był oficjalnym królewskim architektem i w krótkim czasie zaprojektował Escorial (1561-62), Pałac Aranjuez, oraz przebudowę Alcazaru w Madrycie i w Toledo.

Juan de Herrera (1530-1597)
Alonso de Covarrubias (1488–1570)
Franciscvo de Mora (1553–1610)
Juan Gomez de Mora (1586–1648).

Pedro Machuca, Palac Karola V, 1528

Juan Bautista de Toledo, Escorial

Juan Bautista de Toledo, Palacio Aranjuez

Juan Bautista de Toledo, Iglesia de las Descalzas Reales

Juan de Herrera, Catedra-De-Valladolid

Juan de Herrera, Archivo de Indias Sevilla

Juan de Herrera, San Pedro ad Víncula, Madryt

Alonso de Covarrubias, Hospital de Tavera, Toledo (1541–1603)

Francisco de Mora, Casa de la Panadería, 1590-1619

Francisco de Mora, Palacio Ducal, Lerma, 1601–1617

Klasztor Uclés (1580–1598) ukończył Francisco de Mora

Francisco Mora, San Jose, Avila

Ten przykład ilustruje drogę architektury portugalskiej od stylu manuelińskiego do naśladownictwa italskiego renesansu:
na górze jeszcze gotyckie pinakle, na dole tabularium i serliana

Portugalczycy dzielą historię swojej architektury renesansowej na trzy fazy:

I. 1490-1520 późny gotyk, styl manueliński
Mimo całkowicie różnych źródeł, styl manueliński ma w sobie coś z cech manieryzmu, chociaż jest to zapewne złudzenie wynikające z nadmiernej dekoracyjności, która w sztuce portugalskiej była wynikiem naturalnego rozwoju, natomiast w italskim renesansie była świadectwem stylistycznej dezorientacji. Niewielka Portugalia, przez wieki znajdowała sie na krańcach Europy. W epoce wielkich wypraw i początków wielkiego handlu międzynarodowego stała się potęgą w skali nowożytnego świata. Proces szybkiego, nieprawdopodobnego bogacenia się Portugalczyków mających dostęp do źródeł szlachetnych metali i monopolizujących handel równie drogimi przyprawami miał skutki nieco podobne do skutków bogacenia się arabskich szejków naftowych po kryzysie paliwowym w latach 70-tych XX wieku. I w jednym i w drugim przypadku nagłe bogactwo znacznie przerosło kształtująca sie powoli kulturę.

Mosteiro dos Jerónimos, ukończone w 1517 João de Castilho
Mosteiro de Santa Cruz, Coimbra i portal Starej Katedry w Coimbra, 1522-1526, Diogo de Castilho i Nicolau de Chanterenne
Torre de Belémde, Francisco de Arruda 1514-1520

II. 1520-1580 - okres renesansu i manieryzmu.
Manieryzm w rozumieniu portugalskim oznacza po prostu późny renesans z elementami już barokowymi.
Klasyfikacja renesansowej architektury portugalskiej jest dość trudna, bo chociaż zdarzały sie tam próby stosowania renesansu italskiego, to w większości przypadków jest to własna architektura, tylko "zabarwiona" wpływami italskimi. O ile spotyka się tam schemat tabularium, to równie często towarzyszą mu dwuwieżowe schematy fasad, tradycyjne w tym regionie, ale w kontynentalnej architekturze kojarzące się dopiero z architekturą barokową.
Być może nadmierna skłonność do ornamentu, stłumiona wpływem oszczędniejszego renesansu italskiego szukała rekompensaty właśnie w budowaniu bardziej skomplikowanych układów fasadowych, zmierzając w prostej linii nie ku manieryzmowi, ale ku barokowi.

Przykłady architektury cywilnej:
Casa dos Bicos, 1523
Quinta da Bacalhoa, 1528

Przykłady czystego renesansu to:
Nossa Senhora da Conceicao w Tomar, Diego de Torralva, 1532-40
Convento do Bom Jesus de Valverde, Evora, przypisywany Manuelowi Pires i Diogo de Torralva
Igreja de São Roque, Lizbona rozpoczęta w 1555 przez Afonso Álvares
Sé de Leiria, 1551 - 1574
Sé de Portalegre, 1556
Colégio Jesuíta, Évora, 1574
Igreja de São Vicente de Fora, Lizbona
Palácio Episcopal, Coimbra
Convento de Cristo, Diogo de Torralva, ukończony w 1591 przez Filippo Terzi.

W historii portugalskiego renesansu ważną rolę odegrał boloński inżynier i architekt Filippo Terzi, pracujący od 1582 r. dla króla Filipa II, a od 1590 r. piastujący stanowisko nadzorcy budowli królewskich, odpowiedzialnego również za szkolenie młodych architektów portugalskich. Do tej generacji należeli m.in.:
Miguel de Arruda: Igreja de Nossa Senhora da Graça, Évora (1530-1540)
Baltasar Álvares: Sé Nova de Coimbra (1598-1698) i Igreja de São Lourenço (Igreja dos Grilos), Porto (1577 - barok)
Francisco Velasquez: Catedral de Mirando do Douro i Mosteiro de São Salvador de Grijó (1574-1600)
Manuel Pires: Igreja de Santo Antão, Évora (1557-)

III. 1580-1640 - Estilo chao - styl prosty - odpowiednik hiszpańskiego desornamentado.

Francisco de Mora: Convento de Nossa Senhora dos Remédios, Évora, 1601-1614
Nossa Senhora da Assunção, Colares
Klasztor w Penha Longa
Ermida de São Luís, Faro

Ludwik XII 1498-1515, Franciszek I 1515-1547
Henryk II 1547-1559 (Franciszek II 1559-1560, Karol IX 1560-1574 (do 1563 Katarzyna Medycejska), Henryk III 1574-1589)
Henryk IV 1589-1610, Ludwik XIII 1610-1643

W końcu XV wieku panujący we Francji niepodzielnie gotyk wyczerpywał już wprawdzie swoje możliwości, ale miął się jeszcze utrzymać długo, bo w latach 1532-1640 zbudowano gotycki kościół św. Eustachego, a dopiero w 1601 roku rozpoczęto budowę katedry w Orleanie (wprawdzie juz bez rozbuchanej ornamentyki flamboyant).
Styl renesansowy przenikał do Francji w dwóch etapach. Pierwszy nastąpił po wojnach prowadzonych przez Karola VIII i Ludwika XII o władzę w Mediolanie i Neapolu, gdzie Francuzi zetknęli się ze wspaniałością nowej sztuki italskiej i gdy do Francji sprowadzili pierwszych renesansowych artystów. Etap ten zaowocował budową pierwszych zamków renesansowych o wyraźnych jeszcze gotyckich cechach.
Drugi etap rozpoczął Franciszek I zapraszając do Fontainebleau włoskiego manierystę Rosso Fiorentino (zrujnowanego finansowo po Sacco di Roma). W 1532 r. do Fiorentino dołączył Primaticcio, a w 1540 r. Franciszek I zaprosił do rozbudowy pałacu również Sebastiano Serlio, autora wydanego w 1537 r. popularnego traktatu o architekturze.
Na wzrost popularności sztuki italskiej we Francji ogromny wpływ miało zawarte w 1533 r. małżeństwo Katarzyny Medycejskiej z Henrykiem, synem Franciszka I. Jako żona króla Henryka II w latach 1547-1559 podjęła intensywną rozbudowę pałacu w Fontainebleau, zatrudniając przy nich francuskich architektów Philiberta Delorme i Jeana Bullanta, mających za sobą architektoniczne studia w Italii.

Parlement de Rouen, połączenie gotyku i renesansu 1499-1508
Château d'Amboise, przebudowa od 1495, Domenico da Cortona i Fra Giocondo. Ogród: Pacello da Mercogliano.
Château de Chenonceau (1515-1521), Philibert de l'Orme
Château Blois, 1515-1524
Château d'Azay-le-Rideau, 1518-1527
Château Chambord, 1519-1547
Château d'Écouen, 1538-1550, Jean Bullant
Château de Valençay, 1540-
Cour Carrée, Pierre Lescot 1546-1556
Chateu d’Anet Philibert Delorme, 1547-1552
Château de Chantilly, Jean Bullant, 1560-
Tuileries, Delorme, 1564-
Place des Vosges, 1605-1612.

Jacques Androuet du Cerceau Starszy: karty z wzornika ornamentów.

We francuskiej architekturze renesansowej przez długi okres utrzymała się nieregularna bryła średniowiecznego zamku - przede wszystkim dlatego, że pierwsze renesansowe modyfikacje dokonywane były w przebudowywanych obiektach średniowiecznych. Zachowało się także upodobanie do opasłych, okrągłych wież, oraz najbardziej charakterystyczna cecha francuskiego renesansu - gotycka jeszcze lukarna, stopniowo zamieniająca ornamentykę średniowieczną na renesansową.
Obronny charakter francuskiego chateau wynikał z konwencji stylistycznej, większość obiektów była i tak pozbawiona fortyfikacji.
Regularny, symetryczny plan mógł być realizowany w budowlach realizowanych od podstaw wg nowych projektów, te jednak należały do rzadkości.
Pięknym przykładem powściągliwego projektu jest jedyny pałac zbudowany we Francji przez Sebastiano Serlio - Château d'Ancy-le-Franc (1544-1550). Jest on tym bardziej godny uwagi, że zaprojektował go autor traktatu, który przyczynił się do popularyzacji całego szeregu manierystycznych dziwadeł nie mających nic wspólnego z wielką tradycją architektury antycznej. Projekt Serlio nie znalazł jednak wielu naśladowców, a prezentowane w nim podejście do architektury pałacowej pojawi się w architekturze francuskiej znacznie później, bo dopiero w klasycyzmie.

Okrągła wieża ze stożkowym dachem (a czasem zastępowana wieżą kwadratową), bardzo wysokie, czterospadowe dachy na modułach o planie prostokątnym, prostokątne okno z kamiennymi podziałami świateł i ozdobna lukarna, to charakterystyczne cechy francuskiej architektury renesansowej.

Jean Bullant do 1637 r. studiował w Italii. Wkrótce po powrocie do Francji zrealizował Château d'Écouen - jeden z pierwszych zamków o symetrycznym planie i otoczonym trzema skrzydłami dziedzińcu.

W 1537 r. Sebastiano Serlio wydał swój słynny traktat o porządkach architektonicznych i prawdopodobnie pod jego wrażeniem Franciszek I zaprosił Serlia do pracy przy budowie pałacu w Fontainebleau. Z innych francuskich realizacji Serlia zachował się Château d'Ancy-le-Franc, zrealizowany od podstaw na podstawie nowego projektu, w miejscu wyburzonego w tym celu klasztoru. Zbudowany ok. 1546 r. zamek należy do serii projektów zrealizowanych przez architektów francuskich wykształconych w Italii przed 1540 r. Te bardzo "rasowe” budowle znacznie odbiegają od tego, co znajdowało uznanie w ówczesnej Italii, zmierzającej prosto ku manieryzmowi ukształtowanemu właśnie m.in. przez traktat Serlia. Kolejny paradoks historii sztuki.

Również Philibert de l'Orme wysłany został do Italii, gdzie studiował w latach 1533-1536 i pracował w służbie papieża Pawła III. W 1541 r. de l'Orme zaprojektował przebudowę klasztoru w Saint-Maur-des-Fossés na zamek o prostokątnym planie i czterech skrzydłach otaczających wewnętrzny, kwadratowy dziedziniec. Dzięki tej realizacji de l"orme zdobył uznanie i zlecenia od króla Franciszka I. Henryk II zlecił architektowi nadzór nad budową pałaców w Fontainebleau i Saint-Germain-en-Laye, co przyczyniło się do popularyzacji budowli o czytelnych, prostokątnych bryłach i planach. Szczytowym osiągnięciem architekta jest pałac d'Anet zbudowany dla Diane de Poitiers.

Renesans niderlandzki ma wiele wspólnego z renesansem angielskim, ponieważ w początkowym okresie styl docierał do Anglii przez Niderlandy, w końcowym zaś palladiańskie nowinki docierały do Niderlandów za pośrednictwem studiującego w Italii Inigo Jonesa. Drogi wpływów były zresztą dość skomplikowane, ponieważ w 1545 r. Pieter Coecke van Aelst (1502-1550) przetłumaczył na język holenderski traktat Serlia, a artyści niderlandzcy brali udział w tzw. drugiej szkole z Fontainebleau, a więc tendencje manierystyczne wędrowały po Europie wraz z artystami pracującymi w różnych ośrodkach.

Niderlandzką architekturę renesansową reprezentują budowle trzech pokoleń architektów.

Do pierwszego należał flamandzki rzeźbiarz (a później architekt) Cornelis Floris de Vriendt (1514-1575). Frolis kilka lat studiował w Italii, skąd przywiózł do Antwerpii upodobanie do groteski, którą popularyzował jako główny motyw dekoracyjny projektowanych nagrobków. W latach 1561-1564 Floris zbudował ratusz w Antwerpii (wzorowana była na nim Zielona Brama w Grańsku 1568-1571, zbudowana przez Reinera z Amsterdamu). Określił w nim tzw. styl Florisa, stopniowo odchodzący od dominacji ornamentu ku przejrzystości bryły. Nie zaniechał jednak stosowania ulubionych motywów groteski oraz ornamentu okuciowego i rolwerku (rollwerk to motyw zbudowany z fantazyjnie zawiniętych wstęg, towarzyszący kartuszom i tarczom herbowym. Podobno powstał w szkole z Fontainebleau, ale rozwinął się w Niderlandach. Występuje często w kombinacji z ornamentem małżowinowo-chrząstkowym).
W ratuszu w Antwerpii Floris połączył elementy italskiego palazzo (boniowany parter, dwie kondygnacje precyzyjnie dzielone pilastrami, loggia i mocny gzyms) z fasadą jeszcze średniowiecznej kamienicy cechowej i wysokim siodłowym dachem, tworząc typ budowli charakterystyczny dla północnego renesansu. Zwieńczenie centralnego ryzalitu jest właściwie jednym wielkim szczytem, a szczyt jest jedną z głównych cech i ozdób północnej odmiany architektury renesansowej.

Ratusz w Antwerpii, 1561-1564

Na drugie pokolenie architektów renesansowych znaczny wpływ wywarł malarz i teoretyk architektury Hans Vredeman de Vries (1527-1607). W 1565 r. de Vries wydał pierwszą swoją pracę o klasycznych porządkach architektonicznych, a potem bardzo popularne wzorniki renesansowych ornamentów.
Najważniejszym architektem drugiego " pokolenia renesansowego" był urodzony w Utrechcie Hendrick de Keyser (1565-1621). W 1607 r. wyjechał on do Londynu, gdzie pracował z Inigo Jonesem. Z Anglii sprowadził asystenta Jonesa, którzy działał z Keyserem w Amsterdamie w latach 1607-13.
Styl Keysera wyróżnia się stosowaniem holenderskich szczytów, oraz italskich motywów dekoracyjnych wykonywanych z białego kamienia i aplikowanych do brył wykonanych z czerwonej cegły. Ten charakterystyczny zestaw przeniesiony zostanie przez niderlandzkich rzemieślników do elżbietańskiej Anglii.

Oost-Indisch Huis Amsterdam, 1606
West-Indisch Huis 1617-1323
Westerkerk 1620-1631
Huis met de Hoofden 1622

Jacob van Campen (1596-1657) pochodził z Haarlemu. W latach 1615-1621 przebywał w Italii, gdzie zapoznał się z budowlami i teoriami Andrea Palladio. Pod jego wpływem stworzył styl zrywający z jeszcze średniowiecznymi wpływami architektury regionalnej i bezpośrednio prowadzący ku klasycyzującemu barokowi. Symetria, wielki porządek, oszczędna dekoracja to cechy odróżniające projekty Campena od "szczytowego" stylu Keysera. Campena można w pewnym stopniu uznać na niderlandzki odpowiednik Inigo Jonesa, jednak, rezygnując z typowo niderlandzkiego szczytu, zachował Campen upodobanie do charakterystycznego zestawienia białego zdobnictwa z czerwonym, ceglanym murem bryły, co wiąże go silniej z miejscową tradycją.
Van Campen był nauczycielem działającego w Polsce architekta Tyllmana z Gameren.

Coymanshaus, 1625
Noordeinde Palais, 1640-47
Mauritshuis z Postem 1633-1644

Henryk VIII 1509-1547, Edward VI 1547-1553, Maria I 1553-1558, Elżbieta I 1558-1603, Jakub I 1603-1625

Architektura renesansowa miała w Anglii cztery etapy rozwojowe:

- późna architektura tudoriańska
- regionalna architektura elżbietańska
- regionalna architektura jakubiańska
- architektura palladiańska

Za początek renesansu w Anglii uważa się okres panowania Elżbiety I, ale tylko dlatego, że w architekturze elżbietańskiej pojawiły sie pierwsze formalne cechy architektury renesansowej, zapożyczone zresztą nie z Italii, ale z Niderlandów, gdzie wcześniej opublikowano traktaty architektoniczne Sabastiano Serlio i gdzie teoria architektury była lepiej rozwinięta. Jeśli za kryterium przyjąć nie zdobnictwo, ale zmiany strukturalne, to pierwszą budowlą o cechach renesansowych był zbudowany w 1481 r. (czasy Henryka VII) Compton Wynyates w środkowej Anglii - nieufortyfikowana rezydencja z wewnętrznym dziedzińcem.
Oczywiście w architekturze tudoriańskiej przeważają elementy gotyckie, warto jednak pamiętać o tym, że ostatnia faza angielskiego gotyku - styl perpenducilar niewiele miał wspólnego ze strzelistym gotykiem klasycznych katedr.
Na malowanych ok. 1540 r. przez Holbeina portretach Henryk VIII wystrojony jest zgonie z najnowszą italską modą, jednak zerwanie z Rzymem i powstanie kościoła anglikańskiego zahamowało wpływy sztuki italskiej w Anglii i ograniczyły ich zasięg do architektury świeckiej. Zanim wpływy te dotarły do Anglii, rozwijała sie tam architektura, która zdążyła na tyle okrzepnąć i wtopić się w miejscową kulturę, że jej cechy długo dominowały nawet w budowlach zaliczanych juz do epoki elżbietańskiej i ozdabianych zgodnie z duchem nowych trendów.
Skutki rządów Henryka VIII miały ogromny wpływ na tempo i zakres przyswajania w Anglii stylu renesansowego. W latach 1538-1541 zostały skonfiskowane dobra klasztorne w Anglii, Walii i Irlandii. Większość budynków klasztornych została zniszczona lub rozgrabiona, ale znaczna ich część została przekształcona na rezydencje angielskiej arystokracji. Nowy styl wchodził więc do Anglii jako nowy "zestaw zdobniczy" aplikowany do architektury jeszcze średniowiecznej.
Ten "rodzimy" nurt architektury renesansowej w początkowym okresie przejął wiele elementów z renesansu niderlandzkiego, dopiero z czasem zrezygnował ze zdobienia budowli wieżyczkami i szczytami, przechodząc do prostych, zryzalitowanycb brył z wielkimi, prostokątnymi oknami i płaskimi dachami skrywanymi za renesansowymi balustradami.

Burghley House, 1558–1587
Willaston Old Hall 1558
Wollaton Hall 1580-1588
Shaw-House 1581
Danny House 1593-95
Montacute House 1598
Hardwick Hall 1590-1597
Condover Hall 1590-1600
Hatfield House obecna jakubiańska forma 1611
Blickling Hall obecna forma 1616
Audley End House początek XVIII w. ok. 1620

Knole House, rozbudowa 1543, ostatnia rozbudowa 1605-1608
Castle Bromwich Hall, 1557-1585
Charlton House, 1607-1612
Bramshill House, 1612
Plas Pleg, 1610
Holland House 1624
Lilford Hall, 1632-1635

W latach 1613-14 Inigo Jones podróżował po Italii, gdzie poznał wydany w 1570 r. traktat Andrea Palladio i budowle słynnego architekta. W Anglii Jones projektował budowle odpowiadające planami miejscowym potrzebom funkcjonalnym, dekorując je jednak palladiańskimi fasadami. Najsłynniejsze budowle Jonesa to Queen's House w Greenwich (od 1616), oraz Banqueting House w Wthehall. W stylu palladiańskim powstało w latach 1640-1680 wiele wiejskich pałaców. Jones związany był z dworem Karola I i po restauracji Stuartów oszczędny styl palladiański wyparty został przez barokowy styl reprezentowany przez następne pokolenie architektów takich jak John Vanbrugh czy William Talman.

Queen's House, Greenwich, 1616–1619
Banqueting House, Whitehall, 1619–22
Queen's Chapel, 1623–27
Wilton House, 1630

John Shute, The First and Chief Grounds of Architecture, 1563

wkrótce...